Kız ve erkek çocuklarında erken ergenlik, genetik faktörlerin yanı sıra son yıllarda yaşam ve beslenme tarzı, hava kirliliği, temiz gıdaya ulaşım gibi sorunlar nedeniyle giderek artıyor. Bireyleri fizyolojik ve psikolojik yönden etkileyen erken ergenlik sürecinin doğru atlatılması için ailelerin çocuklarını yakından takip etmeleri gerekiyor. Belirtiler konusunda bilinçli olmak ve eğer varsa vakit kaybetmeden bir uzmana başvurmak önem taşıyor. Memorial Kayseri Hastanesi Çocuk Endokrinoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Selim Kurtoğlu, çocuklarda erken ergenlikle ilgili önemli bilgiler verdi.

Çocuklarda normal ergenlik nasıl başlar?

Erkek ve kız çocuklar yenidoğan döneminde ‘mini ergenlik’ olarak bilinen dönem normal ergenlik sürecinde değerlendirilmektedir. Mini ergenlik; erkeklerde 6-12 ay,  kızlarda ise 1-2 yaşına kadar devam etmekte ve ergenliği başlatan hormonlar uyku dönemine girmektedir.   Yaş ilerledikçe kızlarda 10, erkeklerde 12 yaşından itibaren ergenlik dönemi başlar ve 2-3 yıl içinde bu süreç tamamlanır. Kızlarda ergenlik döneminin başında, büyüme hızlanır (yılda 6 santimetreyi aşan bir büyüme) ve memeler büyür, koltuk altı ile genital bölgede kıllanma ve sivilceler çıkar, koltuk altında erişkin ter kokusu hissedilir. Erkek çocuklarında ise testis (yumurtalık) boyutunun dikey 2,5 santimetreyi ulaşması ve testis hacminin de 4 mililitreyi geçmesi ergenliğe geçişin göstergesidir. Yine kızlardaki gibi erkeklerde de koltuk altında ve genital bölge kıllanma ergenliğin önemli bir belirtisidir.

Bazı besinler ergenliği tetikleyebilir

Sekonder cinsiyet özelliklerinin kızlarda 8, erkeklerde 9 yaşından önce ortaya çıkması ise erken ergenlik olarak kabul edilmektedir. Prematür pubarş yani kıllanmaya bağlı ortaya çıkan erken ergenlik koltuk altı ve genital bölgede kendini belli etmektedir. Yine kızlarda tek başına meme büyümesi de erken ergenlik için bir göstergedir. Erken ergenlik, hipotalamus-hipofiz-gonad hormon aksının aktivasyonu sonucu ortaya çıkmış ise  ‘santral ergen ergenlik’ olarak tanı konulur. Erkek çocuklarında santral erken ergenliğin başlamasında etkili olduğu düşünülen kistler, tümörler, apse,  travma, radyasyon, edinilmiş evlat,  radyoterapi göz önünde bulundurulurken, kız çocuklarında genellikle sebep ortaya konulamaz. Ancak ergenliği düzenleyen bazı genlerde mutasyon belirlenebilir.  

Endokrin bozucular erken ergenlik nedeni

Bazı endokrin bozucular, östrojen hormonu gibi etki gösterdiği için erken ergenliğe yol açmaktadır. İçerisinde soya lesitini adı verilen katkı maddesinin bulunduğu çikolatalar bunların başındadır. Yine içeriğinde soyalı katkı maddesi bulunan bisküvi, sucuk, salam, sosis, mayonez, ketçap, cips gibi endüstriyel ürünlerin aşırı tüketiminin erken ergenliğe neden olduğu belirtilmektedir. Ayrıca lavantanın direkt kullanımı ya da lavanta içerikli duş jeli, şampuan ya da kozmetik ürünler, yine çay ağacının kullanıldığı kozmetikler, rezene çayı, içinde ZEA adı verilen mantar toksini oluştuğu için mısır konservesi de erken ergenliğe neden olabilmektedir. Özellikle oyun hamurları ile çok oynanmasının ve yüzeyinde endokrin bozucu olduğu bilinen ‘fitalat’ maddesi bulunan plastik kaplar içinde içeceklerin uzun süre güneş altında bekledikten sonra tüketilmesinin erken ergenliği tetiklediği düşünülmektedir. 

Erken ergenlik teşhisi için hormonlara bakılmalı

Erken ergenlik teşhisi konulabilmesi için fiziki muayenenin yanı sıra FSH, LH, erkeklerde testosteron, kızlarda estradiol hormonlarının vücuttaki seviyesi ölçülür. Sol el bileği grafisi çekilerek kemik yaşında erken ilerleme olup olmadığı değerlendirilir. Kızlarda karın ultrasonografisi ile rahim ve yumurtalıklarda büyüme olup olmadığı belirlenir. Kızlarda erken yaşta gözlenen vakalarda ve erkek çocukların tamamında kranial MR ile hipofiz bezi ve diğer bölgeler değerlendirilir.

Uygun tedavi planlaması ile ergenlik duraklatılabiliyor

Erken ergenliğe giren çocuklara aylık iğneler yapılarak süreç duraklatılabilir ve 3 aylık periyotlarla kontrol edilir. Genel olarak tedavi 11 yaşta sonlandırılır. Ancak hipotalamus ve hipofiz kaynaklı olmayan erken ergenlik gelişmeleri varsa ‘periferik puberte prekoks’ tanısı konulur. Çünkü kız çocuklarında en çok sık rastlanan over kistlerinin hormon salgılaması, süreci başlatabilmektedir. Vücutta sütlü kahve lekeleri bulunan ‘Mc Cune Albright  Sendromunu’nda da over kistleri  sık  gözlenir   ve  erken yaşlarda  vajinal   kanamaya ve meme büyümesine  yol açabilir. Ayrıca kızlarda östrojen salgılayan tümörler de aynı tabloyu oluşturabilir. Erkek çocuklarında ise androjen hormonu salgılayan testis ile adrenal tümörler erken ergenliğe neden olabilmektedir. Vücudun bazı durumlarda artırdığı kortizol hormonunun oluşumu için gereken beş enzimden herhangi birinin gerektiği gibi çalışamaması sonucu ortaya çıkan tonjenital adrenal hiperplazi, tedavi edilmezse erken ergenlik ortaya çıkabilir. Bazı tümörler ise testisi uyaran hormon salgılayarak erken ergenlik tablosuna yol açabilir Her iki cinste de ağır ve tedavi edilmeyen tiroit bezinin az çalışmasına bağlı olarak ortaya çıkan hipotiroidi erken ergenliğe yol açabilir.   

Erken ergenlikten ayrılması gereken 4 sorun

Bazı endokrin gelişmeleri erken ergenlik tablosu dışında incelenmelidir.

Kızlarda erken meme büyümesi, ‘prematür telarş’ olarak isimlendirilir.  Yenidoğan döneminde meme büyümesi normaldir.  Ancak geçici uyarılarla meme büyümesi olabilir veya östrojenik etkenlere bağlı olabilir. Ancak yapılan bir çalışmada olguların 3’te 1’inin erken ergenliğe doğru evirildiği belirlendiği için olguların belirli aralıklarla izlenmesi önerilmektedir.

Erkek çocuklarında meme büyümesi prepubertal jinekomasti olarak tanımlanır. Obez çocuklarda yağ dokusunun meme çevresinde birikmesi meme büyümesi zannedilir.  Ayrıca buna östrojenik tümörler, östrojenik gıdalar, östrojenik kremler neden olabilir. Tedavi nedene bağlı olarak yapılmalıdır.

Bazı çocuklarda bir grup hastalığa bağlı olarak sivilce, saçlarda yağlanma ve erişkin ter kokusu belirlenebilmektedir. Erken kıllanma oluşan çocuklarda konjenital adrenal hiperplazi ve tümörler düşünülmelidir. Gereken testler yapılarak tedavi süreci başlamalıdır.

Kızlarda erken yaşta adet görme olarak bilinen prematür menarş 9,5 yaşından önce vajinal kanamanın göstergesidir. Buna over kistleri, tümörler, yabancı cisimler ve idrar yolu enfeksiyonları neden olabilir. Sebebe dayalı tedavi planlaması yapılması önemlidir.